بۆچی بەشێك لەكورد دڵخۆش بوون بەبردنەوەی هەڵبژاردەی عێراق؟

خوێندنەوەیەكی زانستی
رەنج نەزاد
دوای بردنەوەی جامی كەنداو لەلایەن هەڵبژاردەی عێراقەوە، لەهەرێمی كوردستان ئاهەنگ و خۆشی دەربڕینێكی زۆر بەدیكرا. وەك زۆربەی رووداوەكان، ئەم رووداوەش خەڵكی هەرێمی كوردستانی كردە دوو بەشەوە، بەگشتی دوو بۆچوونی دژ بەیەكی لەبارەوە درووست بوو. بۆچوونی یەكەم پێیوایە كوردانی باشوور عێراقین و ئاساییە خۆشی دەرببڕن بەو بردنەوەیە، یاخود وەرزش و سیاسەت دەبێت لەیەكتر جیابكەینەوە. بۆچوونی دووەم پێیوایە شەرمە كوردی باشوور خۆشحاڵ بێت بەبردنەوەی هەڵبژاردەی عێراقی داگیركەر. لەم وتارەدا هەوڵدەدرێت لەدەرەوەی ئەو دوو بۆچوونە خوێندنەوەیەكی زانستی بۆ ئەو دیاردەیە بكرێت و وەڵامی ئەوە بخرێتەڕوو ئایا هۆكار چییە بەشێك لەكوردی باشوور بەو شێوەیە خۆشحاڵن بەبردنەوەی هەڵبژاردەی عێراق؟

لەلێكدانەوەی زانستیدا سێ پێكهاتەی سەرەكی هەیە؛ ١.بابەتەكە، واتە دیاردە یان رووداو یاخود هەبوو. ٢.خود، یان تووێژەر یان ئەو چاودێرەی كە دەڕوانێتە ئەو دیاردەیەو دەیەوێت لێی تێبگات و لێكدانەوەی بۆ بكات. ٣.میتۆد، واتە ئەو ئامرازە مەعریفییانەی كەتووێژەرەكە یان خود بەكاریدەهێنێت بۆ تێگەیشتن لەو دیاردە و رووداوە. ئەمە لە فەلسەفەی زانستدا پێی دەوترێت پەیوەندی نێوان ئپستمۆلۆجی و ئەنتۆلۆجی. بۆ ئەوەی بۆچوونێكی زانستی لەبارەی دیاردەیەكەوە بخرێتەڕوو، پێویستە چاودێرەكە بەپشت بەستن بەئامرازی زانستی، بێ بڕیاری پیشوەختە یان حەزو ویستی خۆی، بڕوانێتە ئەو دیاردەیە. لێرەدا دیاردەكە وەرزشییە، بەڵام بمانەوێت یا نا، رەهەندێكی سیاسی روونی هەیە. بۆ تێگەیشتن لەم هاوكێشەیە پێویستە ئاگاداری هەندێك چەمكی ناو ئەدەبیاتی هاوچەرخی زانستە سیاسییەكان بین. لێرەدا سێ چەمك دەخەمەڕوو، ئەوانیش: چەمكی سیاسەت (Politics) كە ئاماژەیە بۆ پەیوەندی و دیاردە سیاسییەكان وەك بڕیاری سیاسی، پەیوەندی دەزگاكانی حكومەت بەیەكتر، كێبڕكێ لەسەر دەسەڵاتی سیاسی، حزبە سیاسییەكان... چەمكی سیاسی (Politicality/Political) ئاماژەیە بۆ ئەو رووداو و دیاردانەی كە لەبنەمادا سیاسی نین، بەڵام رەهەندی و مانای سیاسیان هەیە. واتە ئەگەر حكومەت و حزبە سیاسییەكانیش ئەو دیاردانە بە سیاسی نەكەن، ئەوا ئەو دیاردانە رەهەندو كاریگەری سیاسییان هەر هەیە. هەندێك كات ئەم دیاردانە لەهەموو دیاردەكانی تر زیاتر پەیوەندیان بەسیاسەتەوە هەیە، وەك دڵخۆشی  بەشێك لەكوردی باشوور بەبردنەوەی  هەڵبژاردەی عێراق. چەمكی بە سیاسیكردن (Politicization) ئاماژەیە بەهەندێك دیاردەو رووداو كە خۆیان لە بنەمادا سیاسی نین، بەڵام بەسیاسی دەكرێن، ئیتر لەلایەن حكومەتەوە بێت یا لەلایەن گروپە كۆمەڵایەتییەكانی ترەوە. بۆ نموونە پرسی بۆشایی ئاسمان كە لەبنەمادا بابەتی زانستی فیزیایە، بەڵام لەئێستادا بەسیاسی كراوەو بووە بەپرسێكی سەرەكی لەململانێی ئەمریكاو چین، هەروەك چۆن لەسەردەمی جەنگی سارد، ئەو بابەتە تەواو بەسیاسی كرابوو لەلایەن ئەمریكاو سۆڤیەتەوە.

كەواتە مەرج نییە دیاردەیەكی وەرزشی كە لەبنەمادا سیاسی نییە، بەمانای پەیوەندی نێوان دەوڵەت و حكومەتەكان، پەیوەندی نەبیت بەسیاسەتەوە، بەڵكو دەكرێت لەخودی دیاردە سیاسییە رووتەكان زیاتر پەیوەندی بەسیاسەتەوە هەبێت. بەگشتی، هەر دیاردەیەك، ئیتر سیاسی بێت، كولتوری، یا وەرزشی بێت... چەندین رەهەندی هەیە، نەك تەنیا رەهەندە فەرمی و ئاشكراكەی. لێرەوەیە میتۆدی بەیەكداچوونی پسپۆرییەكان((interdisciplinary و فرە پسپۆڕی (multidisciplinary) گرنگە بۆ تێگەیشتن لەدیاردەكان، بەتایبەت لەزانستە كۆمەڵایەتییەكان. بەپێی ئەو میتۆدانە بۆ ئەوەی لەدیاردەیەك تێبگەین، پێویستە چەندین زانست و پسۆریی جیاوازی بۆ بەكاربێنین. هەر دیاردەیەك، چەندین رەهەندی هەیە، كە هەر رەهەندێكی پێویستی بەزانست و پسپۆرییەكە بۆ شیكردنەوەو تێگەیشتن لێی. بۆ نموونە ئەگەر بمانەوێت دیاردەی شۆڕشی ژینا بەشێوەیەكی زانستی لێكدانەوەی بۆ بكەین، ئەوا پێویستمان بەچەندین زانست و پسپۆری وەك زانستە سیاسییەكان، زانستی ئابووری و كۆمەڵناسی و دەرووناسی و مێژوو و تەنانەت زانستە شەرعییەكانیش دەبێت، چونكە دیاردەكە چەندین رەهەندی هەیە نەك تەنیا یەك رەهەند. خودی دیاردەو چالاكییە سیاسیەكانیش، تەنیا رەهەندی سیاسی نییە، بەڵكو چەندین رەهەندی ئابووری و كولتوری و كۆمەڵایەتی... هەیە، بۆ ئەمەیان چەمكی (Syndromic) بەكاردەهێنرێت، بەو مانایەی كە دیاردەو رووداوە سیاسییەكان، هەڵگری چەندین رەهەند و فاكتەری ناسیاسین. بەكورتی، زۆربەی هەرەزۆری دیاردە مرۆییەكان، هەڵگری چەندین فاكتەرو رەهەندی جیاوازن، دەگمەنە دیاردەیەك هەبێت هەمیشە هیچ رەهەندێكی سیاسی نەبێت، مەگەر عەشق! یاخود دیاردەو چالاكییەكی سیاسی هەبێت، تەنیا سیاسی بێت و هیچ رەهەندێكی تری ناسیاسیانەی نەبێت.

ئەم پێشەكییە بۆ ئەوە بوو كەلێكدانەوەیەكی زانستی بكەین بۆ دیاردەیەك كە بەڕووكەش و بەفەرمی، دیاردەیەكی وەرزشییە، ئەویش ئاهەنگ و خۆشی دەربڕینی بەشێك لەهاووڵاتیانی باشووری كوردستان بەبۆنەی بردنەوەی هەڵبژاردەی عێراق. لێرەدا لەڕەهەندێكی دەروونناسیانە پاشان سیاسییانە لێكدانەوە بۆ ئەو رووداوە وەرزشییە دەكەین.

بیرمەندی بەڕیتانی بێرترند رەسڵ پێیوایە وەرزش، بەتایبەت ئەو جۆرانەی كەكێبركێی نێوان دوو كەس یا دوو گروپە بۆ بردنەوە، پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە بەغەریزە و لایەنی شەرانگێزی و ململانێی مرۆڤ. ئەو وەرزش بەئامرازێكی ئاشتیخوازانە و بەسوود دادەنێت بۆ دەڕبڕینی ئەو لایەنە دەرونییەی مرۆڤ كەخوازیاری جەنگ و شەڕو ململانێیە. پێیوایە ئەو لایەنەی مرۆڤ هەر دەبێت گوزارشت لەخۆی بكات، بۆیە وەرزش سوودێكی گەورەی هەیە بەوەی ئامرازێكە بۆ دەڕبڕینی ئەو لایەنە شەڕانگێزەی مرۆڤ بە شێوەیەكی ئاشتییانەو دوور لەكاولكاری و كووشتار. هەربۆیە دەكرێت بەئامرازێك دابنرێت بۆ كەمكردنەوەی جەنگ و كووشتار. جگە لەوەی لەم سەردەمەدا وەرزش و بەتایبەت تۆپی پێ كە زۆر بەزانستی و ئابووری و سیاسی كراوە، بەهۆی دیاردەی جیهانگیری و سۆشیال میدیاشەوە تۆپی پێ بووە بەلایەنێكی گرنگی ژیان لەم سەردەمەدا.

دەتوانین بڵێین كاتێك هەڵبژاردەی تۆپی پێی دوو وڵات بەرامبەر یەكتر یاری دەكەن، ئەوا جەنگ و ململانێ و كێبڕكێی وەرزشییانەی نێوان دوو وڵاتە. بۆ نموونە لەموندیالی قەتەر بەڕوونی دەمانبینی شووناس و كولتورو سیاسەت و ناسیونالیزم چ رۆڵێكی دیاری دەبینی لەهەندێك لەیارییەكان. بردنەوەی هەڵبژاردەیەك، تەنیا بردنەوەی تیمێكی تۆپی پێ یا وەرزشی نییە، بەڵكو بردنەوەی وڵاتەكەیە. هەربۆیە لەدوا مۆندیال دەمانبینی زۆرێك لەیاریزانەكان بەحەماس و بایەخێكی زۆر گەورەوە یارییان دەكردو خۆیان ماندوو دەكرد، كەڕەنگە لەگەڵ یانەكانیاندا بەو جۆرە حەماسە یاری نەكەن، لەكاتێكدا ئەو مووچە و پارەیەی لەیانەكانیاندا وەریدەگرن، هەرگیز لەگەڵ هەڵبژاردەكانیاندا بەدەستیناهێنن، بەڵام پاڵنەری نەتەوەیی و شووناس و لایەنی دەروونی و خۆشەویستی وڵات و خاك رۆڵی سەرەكی دەبینێت لەوەدا. تۆپی پێ لەم سەردەمەدا بووە بەئامرازێكی گرنگ بۆ كێبڕكێ و دەرخستنی شووناس و گوزارشتكردن لە خودو شانازیكردن بەوڵات و نەتەوە، بەتایبەت لەو وڵاتانەی كە تۆپی پێ خوازراوترین وەرزشە كە لەهەرێمی كوردستان بەو شێوەیەیە.

مرۆڤی كورد بێبەشكراوە لەو چێژی خۆدەرخستن و كێبڕكێ و ناساندنی شووناس و لەئامرازی گوزارشتكردن لەغەریزەی ململانێ و شانازیكردن بەهەڵبژاردەكەیەوە، بێبەشكراوە لەچێژی چوونە ناو ململانێیەكی وەرزشی و بجەنگێت بۆ بردنەوەو خەم بخوات و توڕە بێت بەدۆڕاندن... كە ئەمانە لای بەشێكی دیاری گەنجی باشووری كوردستان ماناو گرنگی و چێژێكی گەورەی هەیە، چونكە یاری تۆپی پێ گرنگییەكی گەورەی هەیە لەژیانیدا. ئەمەش تەنیا یەك هۆكاری هەیە كە نەبوونی دەوڵەتی كوردستانە. راستە كوردستان ئەگەر هەڵبژاردەشی هەبووایە قوورس بوو بەشداری لەموندیال بكات، بەڵام بەشداری لەپاڵاوتنەكان و جامی ئاسیاو چەندین پاڵەوانێتی تر دەكرد. ئەم حەزو خولیاو غەریزەیە، ئەم ناساندنی شووناس و خۆدەرخستن و خۆناساندنە لەڕێگەی وەرزشەوە، گەنجی كورد ناتوانێت بە بەردەوامی پشتگوێی بخات و بیچەپێنێت، ناشتوانێت نیشتیمانەكەی سەربەخۆ بكات و هەڵبژاردەی هەبێت، بۆیە ناچارانە، یا بە نەست، یا گەمژانە، یا وەك خۆهەڵخەڵەتاندن هەڵبژاردەی عێراق دەكات بەو ئامرازەی كە لەڕێگەیەوە گوزارشت لەهەموو ئەو لایەنە دەروونی و خولیا و حەزانەی بكات كە نەتەوەكانی دەوروبەری و جیهان لەڕێگەی دەوڵەتی خۆیانەوە گوزارشتی لێدەكەن، بەڵام كوردەكە لەبەرئەوەی دەوڵەتی نییە، ناچار، پەنا بۆ دەوڵەتێكی تر دەبات كە لەڕاستیدا دەوڵەتی داگیركەرە. لێرەوەیە ئەم مرۆڤە دەبێت لەڕەهەندێكی ترەوە تەماشای بكرێت و لێی تێبگەیت، نەك تەنیا پێی بوترێت جاش یا بێ پرنسیپ. ئەم مرۆڤە كێشەیەكی دەروونی و شووناسی گەورەی هەیە، ئەوەندەی لە نەخۆشێك لەپەرێشانێك لەسەر لێشێواوێك دەچێت، ئەوەندە لەجاش و ناپاكێك ناچێت.

لەهەرێمی كوردستان ئاشكرایە زۆرینەی خەڵك هاندەری هەڵبژاردەكانی بەرازیل و ئەرجەنتین و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و فەرەنسایە، دەكرێت بپرسین ئایا ئەمە بۆ نەبووەتە هۆكاری ئەوەی كە گەنجان بایەخ بەهەڵبژاردەی عێراق نەدەن و تەنیا هاندەری ئەو هەڵبژاردە گەورانە بن؟ وەڵامی ئەمە ئاسانە، چونكە ئەو هەڵبژاردە گەورانە لەبنەمادا گوزارشت لەنەتەوەو شووناسێكی دیاریكراوی خۆیان دەكەن، ئاستە هونەرییەكەیانە خۆشەویستی كردوون لای گەنجی كورد، نەك شووناسی نەتەوەی و لایەنی دەروونی. ئەو هەڵبژاردە گەورانە نابنە ئەو ئامرازەی لە رێگەیەوە گەنجی كورد گوزارشت لەغەریزەی ململانێ و شووناس و ئەو حەزو خولیا دەروونی و خۆدەرخستنە بكات. گەنجی كورد ناتوانێت لەڕێگەی ئەو هەڵبژاردە گەورانەوە بڵێت ئەوە منم، ئەوە شووناسمە، ئەوە منم دەیبەمەوە و ئەوانی تر دانم پیادەنێن... هەربۆیە ئەو گەنجە عێراق، كە داگیركەریشە، دەكاتە ئەو ئامرازە. هاندانی هەڵبژاردەی عێراق و ئاهەنگگێڕان بە بردنەوەكانی لەلایەن گەنجی كوردەوە، هۆكارە سەرەكییەكەی ئەو لایەنە دەروونییەیە كە گەنجی كورد زۆر پێویستی پێیەتی گوزارشتی لێبكات وەك گەنجانی نەتەوەكانی تری جیهان، ئەگەر نا هەڵبژاردەی عێراق نە لەهەڵبژاردە گەورەكانە، نە ئاستی هونەری بەرزە، كەس نییە لەبەر ئاستی هونەری و چێژی یاری هاندەری هەڵبژاردەی عێراق بێت.

بەكورتی، كارێكی ئەستەمە زۆرینەی گەنجی كورد وا لێبكرێت هەمیشە ئەو ویست و حەزانەی، كە مرۆییەو لەجیهاندا باوەو نەتەوەكانی جیهانیش وەك گەنجە كوردەكە ئەو حەزو ویست و پێداویستییە دەروونیانەیان هەیەو گوزارشتی لێدەكەن، بچەپێنێت و بایەخی پێنەدات. هاوكات ناشكرێت ئاهەنگگێڕان بەبردنەوەی هەڵبژاردەی دەوڵەتی داگیركەر بەكارێكی ئاسایی و بێ كێشە ببینین. عێراق هاوشێوەی توركیا و ئێران و سووریا، نەك تەنیا داگیركەرن، بەڵكو لە خراپترین و ترسناكترین جۆرەكانی داگیركارین.  بۆ نموونە كاتێك ئەمریكا ئەفغانستان وعێراقی داگیركرد، نە خاكی ئەو دوو وڵاتەی كردە خاكی ئەمریكا، نە كولتورو زمانیانی گۆڕی بۆ هی ئەمریكی، نە هاووڵاتیانی ئەو دوو وڵاتەی كردە ئەمریكی... بەڵام ئەو چوار دەوڵەتە خاكی كوردستان و مرۆڤی كوردیان كردووە بەتوركی و ئێرانی و عیراقی و سووری، جگە جینۆسایدی كوردو هەوڵی بەردەوامیان بۆ سڕینەوەی كولتورو زمان و مێژووی كورد. دۆخی بێ دەوڵەتی بۆ ماوەی زیاد لە سەد ساڵ، بەتایبەت لەم سەردەمەدا، كە دەوڵەت تاكە ئەندامی سەرەكی سیستەمی جیهانییە، مرۆڤی كوردی كردووەتە دۆخێكی زۆر ئاڵۆزو قوورسەوە، نە دەتوانێت دەوڵەت درووستبكات و بچێتە ناو مێژوو و جیهان، نە وەك مرۆڤێك كە مەحكومە بەهەندێ لایەنی غەریزی و دەروونییەوە، دەتوانێت دەستبەرداری ئەو خولیا و حەزە مرۆییانەی بێت. هەر بۆیە بە كۆمەلێك كێشەوە گیرۆدەیە، كە لەئێستادا نیمچە مەحاڵە چارەسەر بكرێت، چونكە كورد هەندێك جۆر لە قەیرانی هەیە، هۆكارەكەی تەنیا یەك شتە ئەویش ئەوەیە كورد دەوڵەتی نییە، چارەسەرەكەشی یەك شتە كە كورد دەوڵەتی خۆی هەبێت. دەتوانین بڵێین كورد بەكێشەیەكەوە دەناڵێنێت، كە جارێ چارەسەری نییە، ئەوەی گرنگە لەئێستادا تێگەیشتن و لێكدانەوەی زانستییانەی ئەو كێشەیەیە، چونكە كورد لەتێگەیشتنی بۆ كێشەكانی خۆشی هەر لەقەیراندایە!