لە یادی ئانتۆنیۆ گرامشی دا

مەریوان وریا قانع
دوو ڕۆژ لەمەوبەر، ڕۆژی دووشەمە ڕێكەتی ٢٧ نیسان، ٨٣ ساڵە بەسەر مردنی تیوریست‌و نووسەر‌و چالاكەوانی سیاسیی ئیتالی، ئانتیۆنیۆ گرامشی، دا تێپەڕی. گرامشی، ئەو پیاوەی كە مۆسۆلینی بۆ ماوی زیاد لە ١١ ساڵ زیندانی كرد‌و هەر بەو هۆیەشەوە لە ساڵی ١٩٣٧دا‌و لە تەمنی ٤٦ ساڵیدا، كۆچیی دواییكرد.

گرامشی سەرەتا ئەندام‌و دواتر سەرۆكی پارتی كۆمۆنیستی ئیتالیابوو، لە ساڵی ١٩٢٥ دا بە ئەندامی پەرلەمانی ئیتالی هەڵبژێردرا. سەرەڕای ئەوەی گرامشی پارێزبەندی پەرلەمانی هەبوو، بەڵام فاشیستەكانی ئیتالیا گرتیان‌و تا نزیك لە مردنیشی لە زینداندا هێشتیانەوە. وتە بەناوبانگەكەی مۆسۆلینی تا ئەمڕۆش لە یادی هەموو ئەوانەدا زیندووە كە گرامیشی وەك كەس‌و فیكری گرامشی وەك فیكرێكی نوێ‌و ڕەخنەیی، دەناسن. كە بڕیاری گرتن بۆ گرامشی دەردەكەن مۆسۆلینی دەڵێت ”پێیەتسە ئەو سەرە، ( مەبەستی سەری گرامشیە)، لە بیركردنەوە بوەستێنین“. زیندانیكردنەكەی لەیەككاتدا هەم بە مەبەستی ڕێگرتنبوو لەوەی ئەو بیربكاتەوە‌و بنووسێت‌و هەم نەهێڵن لەڕووی سیاسییەوە چالاك بێت. بەڵام گرامشی لەو ١١ ساڵ زیندانیكردنەدا زیاد لە ٣٠٠٠، سێ هەزار، لاپەڕە دەنووسێت‌و ئەم نووسنیانەش دوای مردنی لە ژێر ناونیشانی”دەفتەرەكانی زیندان“دا بڵاودەبنەوە. دەفتەركانی زیندان پڕیەتی لە تێز‌و بیركردنەوەی تازە‌و ڕەخنەیی، بە تایبەتی لە بواری تیورەی سیاسیی‌و كۆمەڵناسیی كولتور‌و تازەكردنەوەی ماركسیزمدا.

لە دوای وەرگێڕانیشیان بۆ زمانی ئینگلیزیی كاریگەرییەكی هێجگار گەورە لە سەر زیاد لە بوارێكی ئەكادیمی بەجێدەهێڵێت‌و بڕێكی زۆر لە تێزەكانی لە زانكۆ گرنگ‌و گەورەكانی جیهاندا دەخوێندرێن. ئەو پیاوەی مۆسۆلێنی ویستی ڕێگای بیركردنەوەی لێبگرێت، بوو بە یەكێك لە تیوریستە گرنگەكانی سەدەی بیستەم.

گرامشی داهێنەری كۆمەڵێك چەمكی فیكریی‌و میتۆدیی تازە‌و گرنگە كە بەشداریەكی ڕاستەوخۆیان لە تازەكردنەوەی فیكری سیاسیی‌و كۆمەڵایەتییدا كردوە، بە تایبەتی تازەكردنەوەی ماركسیزم. چەمكە هەرە گرنگەكانی گرامشی بریتین لە چەمكی ”هەیمەنە“، ”شۆڕشی پاسیڤ“، ”بلۆكی مێژوویی“، ”ڕۆشنبیری ئۆرگانیی“،”جەنگی پێگە“، ”جەنگی دەستەویەخە“، ”كۆمەڵگای مەدەنیی“، ”دەوڵەت” هتد..

لە دونیای ئێمەدا هەندێك لەم چەمكانە دەتوانن هاریكارمان بن بۆ تێگەیشتنێكی باشتر‌و سودمەندتر لەو واقیعە مێژووییەی ئەمڕۆكە ئێمە لەناویداین لە پێش هەمووانیشەوە بۆ ڕزگاربوون لە ڕەشبینیی‌و پاسیڤیزمی فیكریی‌و سیاسیی‌و فەرهەنگیی، بۆ تێگەیشتنێكی باشتر‌و بەسەمەرتر لە ڕۆڵی ڕۆشنبیر، بۆ وێناكردنێكی ئاڵۆزتری پەیوەندی نێوان نێوان فیكر‌و واقیع‌و فیكر‌و پراكتیكی كۆمەڵایەتیی. هتد..
سێ ساڵێك لەمەوبەر‌و لە سەفەرێكدا بۆ ئیتالیا سەرم لە گۆڕای گرامشی لە یەكێك لە گۆڕستانەكانی نزیك لە شاری ڕۆما، دا. لەناو گۆڕستانەكە خۆیدا مۆزەخانەیەكی بچووك بۆ گرامشی كرابووەوە كە كۆمەڵێك وێنە‌و كتێب‌و دۆكۆمێنتی تایبەتیان تێدابوو. ژن‌و پیاوێكی بەساڵاچووی سكۆتلەندی، كە خوێنەر‌و موعجیبی گرامشی بوون، خۆبەخشانە لەو مۆزەخانە بچووكەدا كاریان دەكرد.