گەنگەشا دوئالیزما تەڤگەر و شۆرشێ..گەلێن دەڤەرێ وەک هاڤیێن تێگەهان! (بەشێ چوارێ)

محسن ئۆسمان
تۆندوتیژی و شۆرش د بەرئاشیا دیرۆکێ دا
تۆندوتیژیا یەکێ ب پەقینا ڤی گەردوونێ ئەم ل سەر دژین، دەسپێکر، ئادەم و حەوا ب هێزێ ژ بەهەشتێ هاتنە دەرێکخستن، قابیل هابیل کوژت، بوویەرا تۆفانێ، ئیبراهیم پێغەمبەری ژی دخوازت کورێ خوە ئیسماعیلی بۆ قوربانیێ ڤەکوژیت و هەروها دەما زارۆک ژ دایک دبن، ب گریێ دەست ب ژیانێ دکەن. ئها ئەڤ پاشخانە، بووینە کەرستە و متایێن هزرمەند و فیلۆسۆفان، لەورا "هێراکلیس ــ Heraklit/ 520 ــ 460 ب.ز دگۆت: شەر/ هێز ماکا تەڤ تشتانە"([1]). تاکو "پەیڤا پۆلیمۆس یا گریگی ب واتەیا شەر دهێت، ئەو ب خوە ژ پۆلیس ــ باژار ــ دەولەت هاتیە، ڤەکۆلەر ژ ڤێ ئەنجامددەن، کو ب کێماسی شەر ل یوونان، گرێدایی پەیدابوونا باژار ــ دەولەتێ‌یە"([2]). ل دەسپێکێ، شەر د ناڤبەرا مێتۆس و لۆگۆس دا بوو، لەورا پلاتۆن ل سەر مێتۆس ــ رێک/ شێواز ئاخڤی و ئەرستۆی ژی گۆتی مێتۆسی پێدڤی ب لۆگۆسیە. دیسان دیرۆکا مەسیحیەتێ/ سێداردانا عیسای و دیرۆکا ئیسلامێ ژی، هەر ب شیری هاتیە نڤیسین. لەورا گەلەک ژ هزرمەند و فیلۆسۆفان/ کانت، تۆندوتیژیێ گرێدایی گونەها یەکێ، "دەرێکخستنا ئادەم و حەوایێ ژ بەهەشتێ" دکەن، چونکو تاکو ئەم خوە ژ تۆندوتیژیا یەکێ رزگار نەکەین، نکارین تۆندوتیژیێ بنبر بکەین/ کانت. ب کورتی، ژیان ئانکو تۆندوتیژی و ستەمکاری/ نیتشە. لەورا تەڤایا دیرۆکا باژارڤانیان ب "کوولەکرن، تۆندوتیژی و ستەمکاری"ێ دەربازبوویە.
ترسا ژ تۆندوتیژیێ ب خوە ژی، جورەکێ تۆندوتیژیا بەری تۆندوتیژیێ درست دکەت، ئانکو دەسەلات و ترس، تۆندوتیژیێ درست دکەن. پرسیارا گرینگ، گەلۆ بۆچی مرۆڤ تۆندوتیژیێ دکەت؟ دەما مرۆڤ هزر د فەروەریێ دا بکەت، فەروەری ئانکو دەسەلات و هێز ئانکو تۆندوتیژی، هەردووک ژی، ل سەر دوئالیزما "دەسەلات و بەرژەڤەندی"ێ دراوستن. لەورا "تەڤ دەولەت ل سەر هێزێ رادبن/ دهێنە ئاڤاکرن/ ترۆتسکی"([3]). دەولەت ب خوە، دەربرینەکا سیاسیا ژ جڤاکیە، بەلێ تۆندوتیژیا فەرمی، دەسەلات پرۆسێسە دکەت. ب ڤێ یەکێ، بەرژەڤەندی و دەسەلات، رۆلەکێ گرینگێ تۆندوتیژیێ دبینن. ب تایبەتی ل رۆژهلاتا ناڤین، سیاسەت بوویە بەشەکێ سەرەکیێ تۆندوتیژیێ، چونکو تۆندوتیژی ب ناڤێ ئۆلی/ قانوون ــ رەواتی دهێتەکرن. ئێدی پشتی شۆرشا فرەنسی، پتر تۆندوتیژی بوویە بەربژێرا ناڤنیشانێن کریارێن سیاسی.
تۆندوتیژی بهایێ خوە ژ ئارمانجان وەردگریت، تۆندوتیژی ب خوە، ئالاڤێن پێدڤیێن ژ پێخەمەتی شۆرشێ‌نە. لەورا مرۆڤ دپرسیت، گەلۆ تۆندوتیژی و شۆرش چەوا هەڤدوو دگرن؟ وەک بەرسڤەکا سەرهەڤ و بەرهەڤ، پرسگرێکا نە دەسنیشانکرنا تێگەهان، نێرینێ ل هەمبەر گەلەک ئارێشێن سیاسی و جڤاکی دگریت، چونکو ل گۆر رێزانیێن شۆرشێ هەردەم تۆندوتیژی نە نێگاتیڤە، بەلکو د شۆرش و خەباتا ئازادیێ دا رەوایە. ئانکو ل گۆر تێگەهشتنێن مارکیسزمێ، تۆندوتیژی دینەمۆیا دیرۆکێ‌یە. ئێدی تۆندوتیژیا شۆرشێ، پرۆژێ رەوایێ مارکس ب "ترێنا شۆرشێ"([4]) بناڤکر. لەورا چ گوهەرینێن تەڤگەرێن سیاسی د دیرۆکێ دا نینن، ئەگەر نەکەڤنە بەر ئەگەرێن ئابۆری و پرۆسێسا تۆندوتیژیێ، چونکو ئەگەرێن شۆرشان ئازادی و مافن. شۆرش ب خوە ژی، تۆندوتیژیەکا رێکخستیە، ژ بنگەهێ خوە ئەقلە و ئارمانج ژێ گوهەرینە و مەبەست ژی وەرار ب رێکا چەکی‌یە. تۆندوتیژیا شۆرشگێر/ چەپ، نە تۆندوتیژی/ گاندی، کو ب تۆندوتیژیا چەڤەنگی دهێتە نیاسین. هەروها ل هندەک وەلاتان دیمۆکراتی بێی شۆرش/ کەنەدا، بجههاتیە، کو ب "شۆرشا ئارام" دهێتە بناڤکرن.
ب ڤێ تێگەهشتنێ، تۆندوتیژی بۆ شۆرشێ، وەک دەسەلاتێ بۆ دەولەتێ‌یە، بەلێ پا چەوا هەر دەسەلاتەک هێزە، مەرج نینە هەر هێزەک دەسەلات بیت. لەورا "دیرۆکا باژارڤانیا دەولەتداریێ، ب واتەیەکێ ب خوە دیرۆکا نووکرن و وەرارا بەردەواما رێکێن سەرکوتکرن و مێتنگەهیێ ژ لایەکی و ژ لایێ دی، دیرۆکا وەرارا فەلسەفا ئازادی، وەکهەڤیێ و پرۆسێسا پراکتیکیا بەرخوەدەرێن راستی سەنتێن ئالێ دی‌یە"([5]). دیارە تێگەهێ دەولەتێ وەک دەزگەهەکێ سەرکوتکرنێ پشتی لینین پەیدابوو، لەورا ئەلتوسێر ب "دەزگەهێن ئیدیۆلۆگیا دەولەتێ"([6]) ب ناڤ دکەت. دەولەت ل ڤێ دەڤەرێ ژی، خوە ب فۆرمێ "دەزگەهەکا رەوایا ئێکانەیا بکارهێنەرا تۆندوتیژیێ"([7])، دایە ناساندن.
ل سەر ڤی بنگەهی، دیرۆک و چەواتیا دەسەلاتێ، خوە د ئەزموونا "دەسەلات د لوولیا تڤەنگێ رایە/ ماوتیستونگ" دبینیت. هلبەت گەلەک جورێن دەسەلاتان هەنە، مینا "پارە/ دراڤ دئاخڤیت/..." و "ئێپیستیمۆلۆگیا ب خوە ژی، دەسەلاتە/ بیکۆن". ئانکو "ستەمکاری، سامان و ئێپیستیۆلۆگیا"، دەسەلاتێ ل تەڤایا جیهانێ دکەن.
ل سەر ڤان پاشخانێن دیرۆکی و کەڤنەشۆپیا دەڤەرێ، شێوێ دەسەلاتێن مە خوە ب سێ رەهندان "لەشکری، بازرگانی و ئۆلی" برێڤە دبەن. راستە ریفۆرم و شۆرش، پرۆسێسەکا بەردەواما گوهەرین و برنەپێشا جڤاکیە، بەلێ پا ل نک مە، تۆندوتیژیا دەسەلاتێ یا دژی خەلکی، دەربازی تۆندوتیژیا خەلکی یا دژی یەک بوویە. هەروها دوبەرەکیا د ناڤبەرا پارتێن کوردی دا، دەربازی دوبەرەکیا ناڤ جڤاکی ب خوە بوویە. لەورا تێکچوون و دوبەرەکی، کەتە ناڤ خێزان و تاکو دگەهیتە سیستەم و ئاشتیا جڤاکی ژی.


ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1]) د. ماجد عزت اسرائیل ـــ ثورة ام انتفاضة ـــ جریدة الاقباط متحدون، العدد 2298، 8 فبرایر 2011.

[1]) حنە آرندت ـــ ما السیاسة ـــ ترجمة: زهیر الخویلدي و سلمی الحاج مبروک، دار الامان، ط1، الرباط، 2004 ص91.
[2]) العفیف الاخضر ـــ إصلاح الإسلام/ بدراستە و تدریسە بعلوم الأدیان ـــ حاورە: ناصر بن رجب و لحسن وریغ، منشورات الجمل، ط1، بیروت ــ لبنان، 2014 ص59.
[3]) ماکس فیبر ـــ العلم و السیاسة بوصفهما حرفة ـــ ترجمة: جورج کتورة، المنظمة العربیة للترجمة، ط1، بیروت ــ لبنان، 2011 ص262.
[4]) حنە آرندت ـــ ما السیاسة ـــ ترجمة: زهیر الخویلدي و سلمی الحاج مبروک، دار الامان، ط1، الرباط، 2004 ص122.
[5]) عبداللە أوج آلان ـــ مانیفستو الحضارة الدیمقراطیة/ أزمة المدینة و حل الحضارة الدیمقراطیة في الشرق الاوسط ـــ ترجمة: زاخو هشیار، مطبعة آزادي، ط2، مجلد4، 2014 ص55.
[6]) د. عبدالإلە بلقزیز. ژێدەرێ بەرێ، بپ60.
[7]) عبدالعالي عبدالقادر ـــ محاضرات النظم السیاسیة المقارنة ــ جامعة سعیدة مولاي الطاهر، کلیة الحقوق و العلوم السیاسیة، قسم العلوم السیاسیة و العلاقات الدولیة، السنة الدراسة، 2007 ــ 2008 ص32.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بۆ دیتنا بەشێ ئێكێ ژ گوتارێ:
http://www.rwangauraxna.com/ba/detail.aspx?IDNews=1991

بۆ دیتنا بەشێ دوێ ژ گوتارێ:
http://www.rwangauraxna.com/ba/detail.aspx

بۆ دیتنا بەشێ سیێ ژ گوتارێ:
http://www.rwangauraxna.com/ba/detail.aspx?IDNews=2050